Dwa lata temu podczas XI Konferencji Naukowej Stowarzyszenia Miłośników Witraży Ars Vitrea Polona w Lidzbarku Warmińskim ks. prof. Ryszard Knapiński wygłosił zajmujący referat na temat przedstawienia Żywego Krzyża, co w kolejnych dekadach i stuleciach natchnęło nie jednego artystę. W tym roku w dniach 18-20 października 2024 r. ks.prof. zapowiedział nie mniej interesujący referat podczas XII konferencji na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu (szczegóły na www.arsvitrea.pl).

Sebastiano Filippi, znany jako Bastianino, to malarz pochodzący z Ferrary, który w wieku około 30 lat stworzył monumentalny obraz ołtarzowy zatytułowany „Żywy krzyż”. Dzieło to powstało około 1565-1570 roku i zdobiło kościół klasztorny św. Katarzyny Męczennicy w Ferrarze. Obraz, znany również jako „Alegoria Starego i Nowego Testamentu”, jest wyrazistym przedstawieniem katolickiej doktryny z okresu po Soborze Trydenckim.

Centralnym elementem obrazu jest krzyż, który dzieli kompozycję na dwie części: światła po prawej stronie i mroku po lewej.

Krzyż sięga od ziemi do nieba, a na jego zakończeniach widoczne są symboliczne ramiona, nadające kompozycji alegoryczne znaczenie. Na szczycie obrazu widać Raj – otoczony murami i ufortyfikowany – z którego Bóg Ojciec błogosławi całemu dziełu Zbawienia. Towarzyszą Mu dwa chóry aniołów: jeden muzykujący, a drugi strzegący zamkniętej bramy raju. Trójkąt symbolizujący Trójcę Świętą otacza głowę Boga Ojca, a na jego wierzchołkach widnieją litery P, F, i S oznaczające Ojca, Syna i Ducha Świętego.

Z poprzecznej belki krzyża po prawej stronie (z heraldycznego punktu widzenia) wyłania się ramię trzymające klucz skierowany ku górze, symbolizujący drogę do nieba, z którym związane jest proroctwo Izajasza. Natomiast po przeciwnej stronie znajduje się ramię z kluczem skierowanym ku zamkniętej bramie raju, nawiązujące do Księgi Apokalipsy.

Obok krzyża przedstawione są dwie personifikacje: Eklezja (Kościół Chrystusa) po prawej stronie oraz Synagoga po lewej. Eklezja zasiada na obłoku, trzymając symbole władzy nad światem, a nad jej głową unosi się korona podtrzymywana przez ramię wyłaniające się z krzyża. Strumień krwi i wody wypływający z boku Chrystusa dzieli się na trzy strugi, symbolizujące trzy sakramenty Kościoła: Chrzest, Pokutę i Eucharystię.

Synagoga, przeciwnie, ma przesłonięte oczy, trzyma złamane berło, a jej korona spada z głowy. Nad nią, na mrocznym tle, widnieje napis z Księgi Lamentacji Jeremiasza, który mówi o upadku i grzechu. U dołu obrazu, w piekielnej czeluści, Bastianino umieścił rogatego diabła, symbolizującego potępienie. Pod ołtarzem widać uchylone bramy czyśćca, z których wychodzą uwolnieni przez Ofiarę Chrystusa sprawiedliwi ojcowie Starego Testamentu.

Po lewej stronie, tam gdzie znajduje się Eklezja, można dostrzec św. Pawła nauczającego ludy, co jest odniesieniem do jego przemówienia na ateńskim areopagu. Z kolei po prawej stronie, gdzie znajduje się Synagoga, widzimy ruiny zniszczonej świątyni Salomona, przedstawione na tle ponurego, zachmurzonego nieba. Malarz celowo skontrastował wygląd nieba po obu stronach krzyża: po stronie Eklezji jest jasne i otwarte, a po stronie Synagogi – mroczne i przygnębiające.

Obraz Bastianino jest bogaty w symbole i alegorie, które mają na celu ukazanie złożoności i głębi katolickiej wiary, łącząc w jednym dziele Stary i Nowy Testament oraz mistykę Krzyża. To dzieło sztuki nie tylko zachwyca swoją formą, ale również stanowi głęboką refleksję teologiczną nad zbawieniem, grzechem i nadzieją na życie wieczne.

Zapraszamy do Torunia w dniach 18-20 października 2024 r. na Wydział Sztuk Pięknych do sali Tymona. Ks. prof. Ryszard Knapiński  wygłosi referat pierwszego dnia 18 października 2024 r.